Studios Manastırı, İstanbul’un En Eski Dini Yapısı ve Uykusuzlar Tarikatı

Osmanlı’nın İstanbul’u fethetmesiyle İmrahor İlyas Bey Camii olarak anılan Studios Manastırı, tarihte çok önemli bir yere sahiptir. Manastır sakinlerinin Uykusuzlar ve İkonoklazm hareketine karşı duruşları sebebiyle zamanında müthiş bir üne ve değere sahip olan manastır, günümüzde işgaller ve tahribat sebebiyle terk edilmiş durumdadır.

1100 yıl Bizans’a başkentlik yapmış İstanbul’un en eski dini yapısı, Yedikule semtindeki Studios Manastırı’na bağlı Vaftizci Yahya Kilisesi’dir. Theodore Studites önderliğinde dini bir eğitim yeri olan bu manastır,  ikonoklazma hareketi süresince hem bu harekete muhalefet olmasıyla hem de çağdaşı olan ve daha sonra gelen birçok manastıra örnek olacak yönetimiyle çok ünlüydü. Manastırın içinde yer alan ve aynı isimle anılan kilise, Osmanlı’nın İstanbul’u fethetmesiyle İmrahor İlyas Bey Camii ve Tekkesi’ne dönüştürülmüştür. Çeşitli kaynaklardan derlenen bu yazıda, Studios Manastırı’nın tarihiyle birlikte yapısı ve manastırın asıl sakinleri olan “Uykusuzlar Tarikatı” incelenecektir.

Tam konumu İmrahor İlyasbey Caddesi, İmam Aşir Sokağı olan bu manastır St. Konstantin Kilisesi’nin hemen yanındadır. Maalesef civarındaki insanlar yapının adını bilmemekle beraber tarihinin de farkında değiller. Yapı çatısız ve kötü bir durumda olduğu için ne kilise ne de cami olarak hizmet vermektedir. Kapısındaki tabela ile burası müze yerine bir anıt olarak tanımlanmaktadır ve insanların içeriyi gezmesi yasaklanmıştır. Studios Manastırı, İstanbul’daki en eski dini yapı olmasının yanı sıra bazilika tarzında inşa edilmiş olmasıyla da diğer yapılardan ayrılmaktadır. Binayla ilgili yayınlarda araştırmacılar, kilisenin yapım tarihi hakkında farklı görüşler öne sürüyorlar. Fakat çoğunluk Konstantinopolis’e yerleşen Roma Senatosu Konseyi Studios’un, manastırı M.S. 462’de yaptırmış olduğu konusunda birleşiyor. 

Athenodoros, 5. yüzyılda bilinen ilk rahiptir. 7. yüzyılda ünlü Patrikios Bonus’un bu manastıra gömülmesiyle manastır bir süre mezar yeri olarak kullanılmıştır. Kilisenin ve manastırın önemi aslen 8. ve 9. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Bu dönemdeki ikonoklazma hareketi, diğer manastırlar gibi Bizans ve Studios Manastırı için de kırılma noktası olmuştu. Yapılan tarihi araştırmalarda, V. Konstantin döneminde manastır rahiplerinin sürgüne gönderildiği ve baskı gördüğü söylenmektedir. Bu dönemde manastır keşişleri baskıdan kaçmak için buradan ayrılsalar da manastır faaliyetini sürdürmeye devam etmiştir. 798 yılına gelindiğinde manastıra başrahip olarak atanan Theodorus ile kilise altın çağını yaşamıştır. Theodorus, siyasi ve entelektüel konularda çok aktif olan biz azizdi ve hayatı boyunca ikonoklazma hareketine karşı olduğu için manastırdan kaçan rahiplerin manastıra geri dönmesini sağlamıştı. Bu sayede manastırdaki rahiplerin sayısı artmıştı. Theodorus döneminde manastırda verilen eğitimin yanı sıra birçok ikonanın üretilmesi ve el yazmalarının kopyalanması, buranın ününün çok uzaklara yayılmasına neden olmuştur. 9. yüzyılda Makedon Rönesansı’nın temellerinin burada atıldığı söylenmektedir. Ayrıca manastır tarihte önemli olaylara da tanık olmuştur. İmparator V. Michael tahttan indirildiğinde Studios Manastırı’na sığınmıştır ancak öfkeli kalabalık onu dışarı çıkarıp kızgın demirle kör ederek Sakız Adası’na sürgün etmiştir. İmparator I. Isaac Komnenos ve VII. Michael Dukas da bu manastırda manastır yemini etmişlerdir. 

10. yüzyıldan itibaren önemli görevlerde bulunan pek çok kişi hayatlarının son günlerini burada geçirmiştir. M.S. 902’de mahkeme katibi Mousikos, rüşvet alma eğiliminden vazgeçmesi için Studios Manastırı’na yerleştirilmiştir. Şüphesiz 10. yüzyılda manastırın tarihindeki en önemli olay Vaftizci Yahya’nın kutsal emanetlerinin getirilmesidir. Dolayısıyla kilise kısmı ismini bu olaydan almaktadır. 1261 yılına kadar süren 57 yıllık Latin işgali sırasında kilise yağmalanıp rölyefleri çalınmıştır. İmparator VIII. Mihail Paleologos, işgal sonrasında törenlerle şehre girdiğinde ilk iş olarak bu manastırda yürümüş ve dua etmiştir. İlginç olaylardan bir tanesi de Sultan Bayezid’in oğlu  Şehzade Yusuf (bazı kaynaklarda Kasım olarak da yer alır), Bizans’a misafir olarak gönderilmiştir. İmparatorun oğluyla birlikte ders alırken Yunan edebiyatından etkilenmiş ve Hristiyan olmak istemiştir. Ancak babasının bu durumdan hoşlanmayacağı düşünülmüş ve izin verilmemiştir. Yusuf, hastalanınca son dileğini gerçekleştirmiş ve bu manastırda yapılan bir ayinle Hristiyanlığı kabul etmiştir. Vaftiz babası ise Ionnes olmuştur. Başka rivayetlere göre Jonathan Harris “Bizans’ın Sonu” adlı kitabında Yunan edebiyatına ve Konstantinopolis’e hayran olan Şehzade Yusuf’un kaçarak Bizans’a sığındığını iddia eder. Öte yandan Alexander Van Milingen, “Konstantinopolis’teki Bizans Kiliseleri” adlı kitabında Bayezid’in, oğlu Yusuf’u Bizans İmparatorluğu’na rehin verdiğini belirtir. Kesin olan gerçek şu ki Şehzade Yusuf bir şekilde Konstantinopolis’e geldi, Hristiyanlığı seçti, adını Demetrios olarak değiştirdi, yaşadı, öldü ve bu manastırda gömüldü. Manastır, 1453 yılında Osmanlılar şehri fethedince 2. Bayezid’in seyisi İlyas Bey tarafından restore edilerek camiye çevrilmiştir. Latin işgali sırasında zaten büyük ölçüde hasar görmüş olan yapı restore edilmesine rağmen 1782’deki büyük yangın ve 1894’teki depremden sonra harabe haline gelmiştir. 1908 yılında çatısı çökünce de terk edilmiştir. 

Manastırı’n çatısız iç görünümü

Manastırın ilk sakinleri, Uykusuzlar (Acoemetae) olarak bilinen bir tarikata mensuptu. Bu tarikatın ismi, mensuplarının gece gündüz üç vardiyada  kutsal ibadetlerle meşgul olmalarından gelmektedir. Uykusuzlar Tarikatı’nı başkalarından ayıran yegane özellik, kesintisiz olarak Tanrı’ya hizmet etme düşünceleridir. Theodore döneminde manastırlar, dindarlığın yanı sıra bir öğrenme merkezi haline de geldi. Uykusuzlar, el yazması kopyalama hizmetleri sayesinde Hristiyanlığa büyük bir hizmette bulundular ve rahiplerin bile danıştığı Büyük Manastır Kütüphanesi’ni miras bıraktılar. Aşağıda paylaşılan bu şiir, büyük olasılıkla 6. veya 7. yüzyılda manastırın keşişleri tarafından yazılmıştır:

Uykusuzlar Tarikatı’nı başkalarından ayıran yegane özellik, kesintisiz olarak Tanrı’ya hizmet etme düşünceleridir.”

“No barbarian looks upon my face; no woman hears my voice. 

For a thousand years no useless man has entered the monastery of Studius; none of

the female sex has trodden its court.

I dwell in a cell that is like a palace; a garden, an oliveyard, and a vineyard surround

me. 

Before me are graceful and luxuriant cypress trees. 

On one hand is the city with its market-place; on the other, the mother of churches

and the empire of the world….”

“Hiçbir barbar, yüzüme bakmaz; hiçbir kadın, sesimi duymaz.

Bin yıldır Studios Manastırı’na hiçbir işe yaramaz adam girmedi; kadın cinsiyetinden

hiçbiri, mahkemesine ayak basmadı.

Saray gibi bir hücrede oturuyorum; bir bahçe, bir zeytinlik, bir bağ çevreliyor beni.

Ben zarif ve bereketli selvi ağaçları olmadan önce.

Bir yanda çarşısıyla şehir; diğer yanda kiliselerin anası ve dünyanın imparatorluğu…”

Yapısına değinecek olursak bazilika şeklinde inşa edilen ve günümüze dek ayakta kalan bu manastır kompleksinin, eski bir yapı üzerine yapılan bazı eklemelerle bir kilise, sarnıç ve ayazmayla birlikte inşa edildiği görülmektedir. Kilise dikdörtgen bir bazilika olarak inşa edilmiştir ve sağ taraftaki iç sütunlar tahrip olmuş, günümüze sadece sol taraftakiler ulaşabilmiştir. Başlıklar korint üslûbundadır. Kilisenin içi ile ilgili bilgilere, gezgin İspanyol elçisi Ruy Gonzales de Clavijo’nun 15. yüzyılda yazdığı anılarından yola çıkılarak ulaşılmaktadır. Konstantinopolis’e gelen elçi, kilisenin içini şu satırlarla anlatmıştır:

“… içinde yedi sunak vardır; tavanı, duvarları ve salonları hikayeler anlatan zengin mozaiklerle bezenmiştir ve ana salonda yirmi dört yeşil sütun vardır.”

Manastır’ın mozaikleri

Bu satırlardan anlıyoruz ki kilisenin içi tabandan tavana kadar harika mozaiklerle kaplıymış ve avlusunda Bizans mimarisine uygun bir phiale (çeşme) varmış. Kilisenin apsisi dışarıdan üç cepheli olup, içten dışa yarım daire şeklinde yapılmıştır. Bu kısımda İsa ve Meryem mozaiklerinin bulunduğu; fakat yangınlar sonucu harap oldukları düşünülmektedir. Bizans döneminde bir ucu Yedikule’ye, diğer ucu denize uzanan bu manastır kompleksi geniş bir alana yayılmış; ancak deprem ve yangınların yıkıcı etkileri sonucu sadece cami kalıntıları ve sarnıcı günümüze ulaşmıştır. Özetle Studios Manastırı ve yapısal özellikleri manastırlar tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu yazıyla unutulan manastırın yeniden önem kazanacağını umut ediyorum.

Bizans döneminde bir ucu Yedikule’ye, diğer ucu denize uzanan bu manastır kompleksi geniş bir alana yayılmış; ancak deprem ve yangınların yıkıcı etkileri sonucu sadece cami kalıntıları ve sarnıcı günümüze ulaşmıştır.”

Kaynakça:

eastern-roman

Büktel, Y. (1995). Studios Manastırı Bazilikasının Üst Örtü Problemi.pdf [İstanbul University]. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/26348.pdf

Pekak, S. (2000). İstanbul’da Studios Manastırı, H. Ioannes Prodromos Kilisesi I. Sanat Tarihi Dergisi, 10(10).

Eyice, S., (1955) İstanbul Petit guide à travers les monuments byzantins et turcs.

Millingen van A., (1912), Byzantine Churches in Constantinople, their History and Architecture, London

 

Janin R., (1938), “Monastère de Saint-Jean Baptiste”, Echos d’Orient, 27, 319-328

 

Janin R., (1964), Constantinople Byzantine. Développement Urbain et Répertoire Topographique, Paris.

 

Janin R., (1969), La géographie ecclesiastique de L’empire byzantin, les églises et les monastères, Paris.

 

Gülbudak F., (n.d.), Studios Manastırı/ Hagios Ioannes Prodromos Kilisesi/ İmrahor İlyas Bey Camii, https://www.academia.edu/36936998/STUD%C4%B0OS_MANASTIRI_HAG%C4%B0OS_IOANNES_PRODROMOS_K%C4%B0L%C4%B0SES%C4%B0_%C4%B0MRAHOR_%C4%B0LYAS_BEY_CAM%C4%B0%C4%B0

Müller-Wiener W., (1977), Bildlexikon zur Topographie İstanbuls, Tübingen

 

Sollier J. F., (1913), Acoemetae, In Herbermann, Charles (ed.), Catholic Encyclopedia, New York.

 

Ogan, A., (1944), “İstanbul Kiliseleri ve Mozaikler”, Güzel Sanatlar Dergisi 4, 103-115. 

Yorum Yap

E-mail adresiniz paylaşılmayacaktır.