Ülkemizde kullanımı ve özendirilmesi yasak olup kimi ülkelerde yasal olan esrarın Osmanlı dönemindeki etkisi ve durumu, toplumsal bir fenomen olarak esrarın düşünülmesine imkan tanıyor.
Esrar insanlık tarihinde bilinen en eski uyuşturuculardan birisidir. Tarih boyunca hemen hemen birçok toplumda akıl hastalarını tedavi etme gibi çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Kuzey Amerika’da marijuana, Jamaika’da ganja, Fransa’da ise gannavuri olarak bilinir. Uruguay, Kanada gibi ülkelerde yasal olan ve son zamanlarda dünyanın çeşitli ülkelerinde de yasağı tartışılan esrar kullanımı ülkemizde yasaktır. Lakin, ülkemizde esrar kullanımı her ne kadar yasak olsa da toplumumuzda derin bir tarihe sahiptir.
Esrarın tarihiyle alakalı bazı tartışmalar mevcuttur. Ünlü din tarihçisi Mircea Eliade esrarın (berg) İranlılar tarafından çok uzun zaman önce kullanıldığını belirtir ve Mecusi rahiplerin esrarı vecde girebilmek için kullandığını iddia eder. Ona göre Hindistan’da yetiştirilen kenevir İran’a getirilerek esrar çıkartma işlemi yapılırdı. Lakin yapılan son araştırmalara göre esrar içimine dair en eski bulgular Çin’de yer alıyor ve yaklaşık 2500 yıllık bir geçmişi olduğu saptandı. İran’dakine benzer bir şekilde de Çin’de de esrarın dini ritüeller için kullanıldığı tahmin ediliyor.
Öncelikle, Osmanlı Devleti’nde esrar kullanımının nasıl başladığı ile alakalı kesin bir malumat bulunmamaktadır. Lakin Anadolu ve Rumeli’de esrar Osmanlı Devleti’nden önce de büyük bir ihtimalle kullanılıyordu. Her ne kadar Osmanlı’da esrar kullanımının ne zaman başladığıyla ilgili kesin bir malumata sahip olmasak da yıllar içerisinde nasıl kullanıldığına dair bilgiler mevcut. Çin’de ve İran’da olduğu gibi Osmanlı’da da esrarın bazı Bâtınî tarikatlar tarafından vecde gelmek için kullanıldığı biliniyor. Örneğin, Abdâllar seyahat ederken bellerine su kabakları asıp yanlarında esrarı çekmelerine yarayan nargile benzeri bir alet taşırlardı. Bu şekilde esrar içmeye ‘’kabak çekmek’’ denirdi. Abdâlların pirinden İslam Baba, esrarı neden tükettiklerini Hz.Adem’e kadar dayandırarak şöyle açıklar:
“Biz dâhi ana tâbiyet edüp miyanımıza (yanımıza) tennûre bağlayıp uryân ve ekl-i haşiş etmekle muttasıl (devamlı) hayrân oluruz. Ve dahi âlemler içre seyahat ile her köşeyi seyrân ve muttasıl esrar-hârlıkla esrâra vakıf olup hayran oluruz.’’
Çin ve İran da olduğu gibi Osmanlı’da da esrarın bazı Bâtınî tarikatlar tarafından vecde gelmek için kullanıldığı biliniyor.”
Bâki, Abdâlların esrara olan düşkünlüklerini bir beytinde şöyle açıklar:
“Âşık ki sûz-ı aşk ile uryân olup gezer
Abdâldur ki âlemi hayrân olup gezer.”
Osmanlılar esrara berg, cür’adan, ot, haşhaş, afyon gibi farklı isimler de vermiştiler. Kaynaklara göre Aksaray ve Tahtakale gibi semtlerde esrar içilebilecek kahvehaneler bulunurdu. Esrarkeşler bu kahvehanelere gelip nargile kullanarak esrar içerlerdi. Eğer Osmanlı zamanında İstanbul’da yaşayan birisi olsaydınız Süleymaniye semtindeki Tiryakiler Çarşısı’ndan çok rahat bir şekilde esrar temin edebilirdiniz. Bu dönemde esrarın farklı kullanım yolları vardı. Kimi zaman nargile yoluyla kimi zamansa bugün hala Afganistan ve Yemen gibi ülkelerde uyuşturucu özellikleri bulunan Khat otu için kullanılan çiğneme yöntemiyle kullanılırdı.
Osmanlı’da esrar kullanımının izlerini divan edebiyatında dahi görebiliriz. Kimi zaman esrar kullanımına teşvik eden kimi zamansa insanları bunun kullanımından uzak tutmak için yazılan şiirler mevcuttur. Örneğin 16. yüzyıl şairlerinden Hayreti, Osmanlı ulemasının esrara haram hükmü vermesine rağmen bazı Abdâlların ve Kalenderilerin bunu umursamadığını belirtmiştir.
“Kulak koymayalum hâce fakihin sözini
Cür’adanı getir Abdâl yine hayrân olalım
Cem’ olub bir araya sohbet-i rindan idelim
Cür’adanı getir Abdâl yine hayrân olalım”
Bir diğer divan şairi Râmî ise esrar hakkında şöyle bir beyit kaleme almıştır:
Esrâr-ı muhabbetün ki hayrânlarıyuz
Gülzâr-ı gamun murg-ı hoş-elhânlarıyuz“
Esrar hakkında yapılan güzellemeler ve teşviki kadar esrar karşıtı ve insanları ona karşı uyaran şiirler de mevcuttur. Antepli Âynî şöyle der:
“Arak içme yeme afyonu asla
Çekip esrârı halka olma rüsvâ”
Esrar sadece birtakım dervişler yahut alt tabaka insanlar tarafından kullanılmıyordu. Aynı zamanda devlet adamları, askerler hatta şehzadeler dahi esrar kullanıyordu. II. Bayezid’in şehzadeliği sırasında Amasya’da bulunan Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi hakkında şehzadeyi afyona ve içkiye alıştırıyor dedikoduları çıkmış ve bu sebepten dolayı II. Bayezid’in babası Fatih Sultan Mehmet tarafından hakkında idam cezası çıkarılmıştır. Nitekim II. Bayezid, babasına yazdığı bir mektupta şişmanlığını engellemek için bazı maddeler kullandığını ama daha sonra pişman olup tövbe ettiğini dile getirmiştir. Bir diğer örnekte ise IV. Murad ile Bağdat seferine katılan Hekimbaşı Emir Çelebi’nin cebinde afyon ile yakalanarak padişah tarafından ölüm cezasına çarptırılmıştır. Nitekim IV. Murad padişahlar arasında ilk olarak afyonu tebâsına yasaklamıştır. (Afyon ile esrar her ne kadar farklı şeyler olsa da Osmanlı’da bu iki isim birbirleri yerine kullanılmaktaydı.)
Sonuç olarak Osmanlı Devleti’nde esrar kullanımı en alt tabakadan en üst zümreye kadar ulaşmış ve şiirlere konu olacak kadar kendisinden söz ettirmiştir. Zaman zaman sıkı yasaklar uygulanmış zaman zamansa şehzadelerin dahi kullanabileceği kadar yaygınlaşmıştır. Kimi zaman nargileyle beraber kimi zamansa çiğnenerek tüketilmiştir. Hapı yutmak, kabak çekmek gibi yeni deyimler ortaya çıkarmıştır. Osmanlı uleması arasında da esrarın caizliği konusunda ihtilaf çıkmıştır. Günümüzde de birçok ülkede esrarın yasallığı halen tartışılmaktadır.
Leave a Reply